Mały Pinokio – czyli jak wygląda sprawa z kłamstwem u małych dzieci

Napisała dla Was nasza specjalistka Anna Chanik-Kowalska- psychoterapeuta, psychoterapeuta rodzin, par, dzieci i młodzieży, pedagog- doradca rodzinny, specjalista ds. przeciwdziałania przemocy, logopeda kliniczny

Ostatnio byłam uczestnikiem kilku rozmów wśród młodych rodziców, którzy zastanawiali się jak to jest z kłamstwem u dzieci. Temat ten wzbudził wiele ekscytacji, rozbawienia, ale też zastanowienia jak reagować w sytuacjach, gdy dziecko mocno przekształca rzeczywistość, fantazjuje lub zwyczajnie mówi nieprawdę.

Jak to jest z tym kłamstwem? Kiedy ono się pojawia i jakie funkcje pełni dla dziecka? Na te pytania postaram się poszukać odpowiedzi i znaleźć sposoby reagowania na małego „Pinokia”.

Kłamstwo w języku polskim jest słowem mającym negatywne zabarwienie, ale co ciekawe dla człowieka często pełni funkcję ochronną. Dlaczego kłamiemy? Odpowiedzi na to pytanie jest co najmniej kilka: chcemy podnieść swoją wartość w oczach innych, boimy się przyznać do prawdy, chcemy odnieść pewne korzyści dla siebie, chcemy uchronić innych przed nieprzyjemnościami i uniknąć nieporozumień 1. Czytając powyższe stwierdzenia można pomyśleć, że te motywy nie są wcale takie złe i mogą nawet wynikać z dobrych chęci, ale w konsekwencji kłamstwo i tak niejednokrotnie nieprzyjemnie się kończy.

Pierwsze mówienie nieprawdy u dzieci pojawia się około trzeciego roku życia. Wtedy u malucha język jest na tyle sprawny i bogaty, że może snuć przeróżne opowieści. Niektóre z nich będą zapraszać Nas w baśniowy świat dziecka, w którym ożywają wymyślone postacie, misie mają swoje drugie życie, a deszczowe chmurki, jeżeli nie chcą odpłynąć i pokazać słoneczka, po prostu się zepsuły. Inne historie mogą przypominać niejeden wysokogatunkowy horror i powodować, że włos zjeży się na głowie dorosłego. Z czego to wynika? Dzieci w tym wieku są w okresie przedoperacyjnego myślenia tzw. prelogicznego. Charakteryzuje się ono tym, że rzeczy traktowane są przez dziecko jako żywe i wyposażone w intencje i ludzkie emocje, że jedynym celem rzeczy jest służenie człowiekowi, że nic nie jest przypadkowe, a rzeczami kieruje pewna przyczynowość. Brak jest także u malucha zdolności rozumienia, że rzeczy mogą się przekształcać, a pewne zjawiska są odwracalne, dominuje również egocentryzm dziecięcy (czyli ja w centrum świata nie zważając na to co myśli, mówi i czuje drugi człowiek), sztywność reguł, obowiązująca kolejność wykonywania pewnych czynności oraz magiczne myślenie np. że z zakopanego cukierka urośnie cukierkowe drzewo 2. Wszystkie te czynniki składają się na to, że dziecku łatwo jest stworzyć świat, w którym żyją wyimaginowani przyjaciele, a rzeczy mają szczególne właściwości. Maluch nie tylko tworzy swoją wizję, ale również w nią wierzy. Rodzic w tym czasie ma za zadnie towarzyszyć dziecku w jego wykreowanej rzeczywistości. Może z nim o niej porozmawiać. Zaciekawić się co przeżywa, jak widzi ten świat, kto w nim mieszka i pojawia się. Jednocześnie warto jest pokazywać różnice między światem wyobraźni dziecka a realnym życiem, że ludzie nie latają, że nie mają kilku żyć, że takie właściwości są przypisane jedynie magicznym postaciom. Można również wprowadzać prostą edukację o emocjach pokazując dziecku, że jak mówi nieprawdę o innej osobie to może być jej bardzo smutno, może płakać. Są to pierwsze kroki do budowania w dziecku poczucia empatii. Pamiętajmy, że dziecko norm, wartości i reakcji uczy się przez obserwacje rodzica i odzwierciedlanie jego zachowań.

• Jeśli potrzebujesz wsparcia psychologa dziecięcego, zapraszamy do nas.

U starszych przedszkolaków i dzieci w wieku szkolnym kłamstwo służy już w trochę innym celu. Jest to metoda aby uniknąć kary, zmniejszyć obowiązki i zdobyć swobody i przyjemności. Kłamanie wynikać może także z życzliwości do innych lub z niechęci i braku zaufania. Może służyć do tego by utrzymać dobre stosunki oraz pochwalić się przed innymi i być zauważonym 3. Jeżeli dziecko notorycznie będzie używało kłamstwa do osiągnięcia swoich celów lub będzie konfabulowało i zamykało się w świecie wyimaginowanych opowieści trzeba zadać sobie pytanie co się u niego dzieje? Co takiego w realnym świecie jest trudnego, niewygodnego, niewystarczającego, że trzeba uciekać się do mówienia nieprawdy. Wszelkie kary bądź porywcze zachowania wobec dziecka nie poskutkują, a wręcz wywołają odwrotny efekt. Zachęcałabym do spotkania się w rozmowie i zainteresowania się dzieckiem. Podzielenie się swoimi uczuciami, które pojawiają się w nas kiedy jesteśmy okłamywani. Należy pamiętać, że pokazanie maluchowi, że mówi nieprawdę może być dla niego trudne i zawstydzające, warto zapytać się jak ono się czuje w sytuacji tej rozmowy, wyjaśnić też dlaczego o tym rozmawiamy. Nie jest tu potrzebna długa i umoralniająca pogadanka tylko prawdziwe spotkanie najbliższych osób: dziecka wraz z rodzicami i szczere podzielenie się przeżyciami związanymi z tematem rozmowy. Nie należy oczekiwać zobowiązań i aktu skruchy ze strony dziecka, a także nie oceniać malucha. Pamiętajmy, że ocena i oskarżenie zawsze powoduje u drugiej osoby gotowość do obrony siebie i walki. „Gdzie istnieje kara, a nawet karcenie, prawda pozostanie ukryta” 4. Dziecko, które wie, że dopóki powie prawdę bez względu co zrobiło i nie zostanie ukarane, a zamiast tego otrzyma pomoc i zrozumienie chętniej będzie sięgało po pomoc dorosłego 5. Pomocne w rozmowie z dzieckiem mogą być pytania otwarte: co się stało, że postanowiłaś/eś się tak zachować, powiedz, jak myślisz jak inaczej można rozwiązać tą sytuację itp. (tutaj wszystkich chętnych odsyłam do książek w duchu porozumienia bez przemocy, gdzie są podane sposoby prowadzenia takich rozmów). Pamiętajmy, że proces wychowania jest właśnie procesem, czyli czymś co trwa. Podobne sytuacje zapewne zdarzą się jeszcze wiele razy, ale warto by dziecko wiedziało, że ma w rodzicach oparcie, że problemy rozwiązuje się rozmową ale także, że w domu panują pewne zasady m.in., że mówimy prawdę i że prawda jest lepsza niż kłamstwo, mniej komplikuje życie i powoduje, że czujemy się lepiej i autentyczniej jak nie musimy ukrywać ważnych dla siebie rzeczy.

Przydatne w rozmowach z dziećmi mogą być różne książeczki edukacyjne i bajki terapeutyczne np. Czy warto kłamać? Czyli o tym, że prawda zawsze wychodzi na jaw, Moost Nele; Kłamstwo ma krótkie nogi, Ferdinando Albertazzi; Lena- Ile waży kłamstwo, Silvia Serreli; Fin Nieokiełznany, Oliver Uschmann; Kłamczucha, Jan Brzechwa; Pinokio i wiele innych.

Po wspólnym przeczytaniu takich pozycji warto o nich porozmawiać i zaciekawić się jak ten temat widzi dziecko. Zawsze można skorzystać z pomocy psychologa, pedagoga, psychoterapeuty, który przybliży nam sposoby reagowania na trudne zachowania dziecka. Pokaże, które z nich należą jeszcze do normy rozwojowej, a które mogą być oznaką jakiś trudności.

Pamiętajmy, ze nauka mówienia prawdy płynie od dorosłych, a w dziecku wzmacnia pewność siebie, poczucie własnej wartości i sprawstwa.

Na koniec chciałam przytoczyć anegdotę, na którą ostatnio się natknęłam, pokazującą w jaki sposób my jako dorośli dajemy dzieciom sprzeczne komunikaty i uczymy kłamstwa.

Dziecko zostało złapane na kłamstwie.
Wyrozumiały i nowoczesny ojciec wie, że konkretnie TO kłamstwo nie ma wielkiego znaczenia, ale ważne jest moralne pojęcie kłamstwa. Tak więc…
Ojciec przestaje robić to, co robił, i siada obok syna, aby wytłumaczyć mu w prosty sposób dlaczego zawsze powinien mówić prawdę, bez względu na to, co by się miało stać. Dzwoni telefon. Syn, chcąc zrobić coś dobrego, mówi:
-Ja odbiorę!
I biegnie, aby odebrać telefon.
Po chwili wraca.
-Tato, dzwoni agent ubezpieczeniowy.
-Uff! Właśnie teraz? Powiedz, że mnie nie ma 6.

Anna Chanik-Kowalska- psychoterapeuta, psychoterapeuta rodzin, par, dzieci i młodzieży, pedagog- doradca rodzinny, specjalista ds. przeciwdziałania przemocy, logopeda kliniczny

1 A. Vrij, Wykrywanie kłamstw i oszukiwania. Psychologia kłamania i konsekwencje dla praktyki zawodowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 2009
2 E. Sokołowska, L. Zabłocka-Żytka, Psychologia rozwojowa dla klinicystów, Fraszka Edukacyjna Warszawa 2013
3 Malewska H., Muszyński H., Kłamstwo dzieci. PZWS Warszawa 1962
4 A. Brahm, Opowieści buddyjskiego mnicha. Licencja na szczęście, Studio Astropsychologii Białystok 2016
5 A. Brahm, Opowieści buddyjskiego mnicha. Licencja na szczęście, Studio Astropsychologii Białystok 2016
6 J. Bucay, Pozwól, że ci opowiem…bajki, które nauczyły mnie jak żyć, Replika Zakrzewo 2004